شناخت علائم کیست تخمدان و راه‌های درمان آن

کیست تخمدان یکی از مشکلات شایع در زنان است که معمولاً در سنین باروری رخ می‌دهد. این کیست‌ها معمولاً بدون علامت هستند و بسیاری از زنان حتی از وجود آن‌ها آگاه نیستند. با این حال، در برخی موارد، کیست‌های تخمدان می‌توانند علائم و عوارضی ایجاد کنند که نیاز به درمان دارند.

معرفی برخی علائم شایع کیست تخمدان

در ادامه به برخی از شناخته شده ترین و رایج ترین علائم مشاهده شده در افراد مبتلا به کیست های تخمدان پرداخته ایم که می توانند تا حد زیادی به تشخیص به موقع این بیماری کمک نمایند.

• درد در ناحیه شکم: یکی از شایع‌ترین علائم کیست تخمدان، درد در ناحیه شکم یا لگن است. این درد ممکن است در یک طرف بدن بیشتر احساس شود و به طور معمول با چرخه قاعدگی مرتبط است.
• اختلال در قاعدگی: برخی از زنان ممکن است دچار قاعدگی نامنظم یا خونریزی‌های غیرطبیعی شوند.
• احساس پری یا فشار: زنان ممکن است احساس پری یا فشار در ناحیه شکم داشته باشند، که می‌تواند به دلیل بزرگ شدن کیست باشد.
• درد حین رابطه جنسی: در برخی موارد، کیست‌های بزرگ می‌توانند باعث درد در هنگام مقاربت شوند.
• تکرر ادرار یا مشکل در ادرار: اگر کیست به مثانه فشار وارد کند، ممکن است فرد دچار تکرر ادرار یا مشکل در ادرار کردن شود.

عوامل موثر بر ایجاد کیست تخمدان کدام اند؟

عوامل مختلفی می‌توانند در تشکیل کیست‌های تخمدان نقش داشته باشند. کیست‌های تخمدان ممکن است به دلایل طبیعی یا پاتولوژیک ایجاد شوند. در زیر به عواملی که ممکن است در ایجاد کیست‌های تخمدان مؤثر باشند، اشاره می‌شود:

۱. عدم تخمک‌گذاری کامل

عدم تخمک‌گذاری کامل یکی از عوامل اصلی ایجاد کیست‌های تخمدانی عملکردی است. در طی چرخه قاعدگی، یک فولیکول تخمدانی حاوی تخمک شروع به رشد می‌کند و معمولاً در نیمه چرخه، تخمک آزاد می‌شود. در برخی مواقع، این فولیکول نمی‌تواند تخمک را آزاد کند و در نتیجه به یک کیست فولیکولی تبدیل می‌شود. این کیست‌ها معمولاً خوش‌خیم هستند و خودبه‌خود ناپدید می‌شوند.

۲. تغییرات هورمونی

تعادل هورمونی نقش مهمی در تشکیل کیست‌های تخمدانی دارد. هر گونه نوسان در سطح هورمون‌های استروژن و پروژسترون می‌تواند باعث اختلال در روند طبیعی تخمک‌گذاری و در نتیجه تشکیل کیست شود. مثلاً در سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS)، تخمدان‌ها به دلیل عدم تعادل هورمونی نمی‌توانند به طور منظم تخمک‌گذاری کنند و به جای تخمک‌گذاری، تعداد زیادی کیست کوچک در تخمدان شکل می‌گیرد. این کیست‌ها معمولاً تخمک آزاد نمی‌کنند و می‌توانند منجر به مشکلات باروری شوند.

۳. بارداری

در دوران بارداری، کیست‌های تخمدانی جسم زرد ممکن است ایجاد شوند. جسم زرد یک ساختار موقتی در تخمدان است که بعد از تخمک‌گذاری تشکیل می‌شود و هورمون پروژسترون تولید می‌کند تا از بارداری حمایت کند. در برخی موارد، جسم زرد ممکن است به کیستی پر از مایع تبدیل شود. این نوع کیست‌ها به طور معمول بدون خطر هستند و معمولاً خودبه‌خود ناپدید می‌شوند، اما در برخی موارد نادر، ممکن است باعث درد و مشکلات بارداری شوند.

۴. آندومتریوز

آندومتریوز شرایطی است که در آن بافت پوششی رحم (آندومتر) به خارج از رحم مهاجرت می‌کند و در سایر بخش‌های بدن مانند تخمدان‌ها، لوله‌های فالوپ یا دیواره لگن رشد می‌کند. این بافت می‌تواند به تخمدان‌ها متصل شده و تشکیل کیست‌هایی به نام آندومتریوما بدهد. آندومتریوما‌ها معمولاً با درد شدید در زمان قاعدگی، درد لگن و مشکلات باروری همراه هستند و ممکن است نیاز به جراحی داشته باشند.

۵. عفونت‌های لگنی

عفونت‌های لگنی یا بیماری التهابی لگن (Pelvic Inflammatory Disease – PID) یک عفونت باکتریایی است که اندام‌های تناسلی مانند رحم، لوله‌های فالوپ و تخمدان‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. اگر عفونت به تخمدان‌ها سرایت کند، می‌تواند باعث التهاب و تشکیل کیست‌های تخمدانی شود. این نوع کیست‌ها ممکن است با درد، تب و ترشحات غیرعادی همراه باشند و نیاز به درمان با آنتی‌بیوتیک داشته باشند.

۶. سابقه کیست تخمدان

زنانی که قبلاً کیست‌های تخمدانی داشته‌اند، احتمال بیشتری برای تشکیل مجدد کیست دارند. برخی از زنان به طور طبیعی مستعد تشکیل کیست‌های تخمدانی هستند، به‌خصوص اگر سابقه خانوادگی در این زمینه داشته باشند. این مسئله به ویژه در زنانی که مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک هستند، بیشتر دیده می‌شود، چرا که این سندرم باعث ایجاد تعداد زیادی کیست‌های کوچک در تخمدان‌ها می‌شود.

۷. داروهای باروری

داروهای باروری که برای تحریک تخمک‌گذاری در زنان استفاده می‌شوند، مانند کلومیفن سیترات، می‌توانند باعث تشکیل کیست‌های تخمدانی شوند. این داروها ممکن است باعث شوند که فولیکول‌ها بیش از حد رشد کنند و تخمک‌گذاری کامل انجام نشود، که در نتیجه به تشکیل کیست منجر می‌شود. این نوع کیست‌ها معمولاً موقتی هستند و با پایان دوره مصرف دارو ناپدید می‌شوند.

۸. ژنتیک و وراثت

عوامل ژنتیکی نیز می‌توانند نقش مهمی در ایجاد کیست‌های تخمدانی ایفا کنند. زنانی که سابقه خانوادگی از کیست تخمدان، آندومتریوز یا سندرم تخمدان پلی‌کیستیک دارند، بیشتر در معرض خطر تشکیل کیست‌های تخمدانی هستند. مطالعات نشان داده‌اند که برخی از ژن‌ها ممکن است مستعدکننده تشکیل کیست باشند و برخی زنان به دلیل وراثت بیشتر مستعد ابتلا به مشکلات تخمدانی هستند.

۹. چاقی و اضافه وزن

چاقی و اضافه وزن می‌توانند بر تعادل هورمونی بدن تأثیر بگذارند و خطر تشکیل کیست‌های تخمدانی را افزایش دهند. زنانی که شاخص توده بدنی (BMI) بالایی دارند، به دلیل افزایش مقاومت به انسولین و نوسانات هورمونی، بیشتر در معرض ابتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک هستند. این سندرم می‌تواند باعث ایجاد کیست‌های کوچک متعدد در تخمدان‌ها شود و مشکلات باروری ایجاد کند.

۱۰. یائسگی

پس از یائسگی، هرگونه کیست تخمدانی باید به دقت بررسی شود، زیرا خطر ابتلا به کیست‌های سرطانی در این مرحله از زندگی افزایش می‌یابد. اگرچه بیشتر کیست‌های تخمدانی بعد از یائسگی خوش‌خیم هستند، اما وجود کیست‌های جدید در زنان مسن‌تر می‌تواند نشانه‌ای از خطرات جدی‌تر مانند سرطان تخمدان باشد و نیاز به بررسی‌های تخصصی و تصویربرداری دقیق دارد.

انواع کیست های مربوط به تخمدان و دلایل ایجاد آن ها

تعدادی از شناخته شده ترین کیست های مربوط به تخمدان که توسط پزشکان و متخصصین این حوزه شناخته شده اند شامل موارد زیر است:

۱. کیست‌های عملکردی (Functional Cysts)

این نوع کیست‌ها شایع‌ترین نوع کیست تخمدان هستند و معمولاً بی‌ضرر و موقتی‌اند. کیست‌های عملکردی در طی چرخه قاعدگی به وجود می‌آیند و معمولاً بدون نیاز به درمان خاص خودبه‌خود از بین می‌روند.

• کیست فولیکولی (Follicular Cyst): این نوع کیست زمانی ایجاد می‌شود که فولیکول تخمدانی نتواند تخمک را آزاد کند و در نتیجه پر از مایع می‌شود. این کیست‌ها معمولاً کوچک هستند و بعد از یک یا دو دوره قاعدگی خودبه‌خود برطرف می‌شوند.
• کیست جسم زرد (Corpus Luteum Cyst): بعد از آزاد شدن تخمک، فولیکول به جسم زرد تبدیل می‌شود که هورمون‌هایی برای حمایت از بارداری تولید می‌کند. اگر جسم زرد با مایع پر شود، کیستی به نام کیست جسم زرد شکل می‌گیرد. این کیست‌ها نیز معمولاً بدون مداخله ناپدید می‌شوند.

۲. کیست‌های پاتولوژیک (Pathological Cysts)

این نوع کیست‌ها به دلیل رشد غیرعادی سلول‌ها در تخمدان ایجاد می‌شوند و نیاز به بررسی دقیق‌تر دارند، چرا که ممکن است به درمان نیاز داشته باشند.

• کیست درموئید (Dermoid Cyst): کیست درموئید یکی از انواع نادر کیست‌های تخمدان است که از سلول‌های جنینی به وجود می‌آید. این کیست‌ها ممکن است شامل مو، چربی و حتی دندان باشند. آن‌ها معمولاً خوش‌خیم هستند، اما اگر بزرگ شوند ممکن است نیاز به جراحی داشته باشند.
• کیست آندومتریوما (Endometrioma): این نوع کیست به دلیل آندومتریوز (وجود بافت پوششی رحم خارج از رحم) ایجاد می‌شود. آندومتریوما‌ها معمولاً با درد شدید و مشکلات باروری همراه هستند و ممکن است نیاز به جراحی داشته باشند.
• سیست‌آدنوما (Cystadenoma): این نوع کیست از سلول‌های سطح خارجی تخمدان رشد می‌کند و می‌تواند حاوی مایع شفاف یا موکوسی باشد. برخی از سیست‌آدنوما‌ها ممکن است بسیار بزرگ شوند و منجر به مشکلات شکمی یا درد شدید شوند.

۳. سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (Polycystic Ovary Syndrome – PCOS)

سندرم تخمدان پلی‌کیستیک یکی از شرایط رایج است که در آن تخمدان‌ها دارای تعداد زیادی کیست کوچک هستند. این کیست‌ها به دلیل عدم تعادل هورمونی ایجاد می‌شوند و می‌توانند باعث نامنظمی قاعدگی، افزایش وزن، آکنه و مشکلات باروری شوند. این کیست‌ها از نوع عملکردی نیستند و ممکن است نیاز به درمان طولانی‌مدت داشته باشند.

۴. کیست‌های سرطانی (Ovarian Cancer Cysts)

در برخی موارد نادر، کیست‌های تخمدان ممکن است سرطانی باشند. تشخیص زودهنگام کیست‌های سرطانی بسیار مهم است، چرا که می‌توانند به سرعت رشد کرده و مشکلات جدی ایجاد کنند. این نوع کیست‌ها اغلب در زنان مسن‌تر و پس از یائسگی شایع‌تر هستند.

۵. کیست پارااواریال (Paraovarian Cyst)

این کیست‌ها در نزدیکی تخمدان‌ها و در ناحیه لیگامان‌های بین رحم و تخمدان شکل می‌گیرند، اما مستقیماً به تخمدان‌ها مربوط نمی‌شوند. پارااواریال‌ها معمولاً کوچک و بدون علائم هستند و به ندرت نیاز به جراحی دارند.

بهترین روش های درمان کیست تخمدان کدام اند؟

درمان کیست تخمدان بسته به نوع، اندازه، علائم و وضعیت کلی بیمار متفاوت است. در بسیاری از موارد، کیست‌های تخمدان به خودی خود از بین می‌روند، اما برخی مواقع نیاز به درمان‌های پزشکی یا جراحی دارند. در زیر به روش‌های مختلف درمان کیست تخمدان اشاره شده است:

۱. انتظار و پیگیری (Watchful Waiting)

در مواردی که کیست‌ها کوچک هستند و علائم خاصی ایجاد نمی‌کنند، پزشکان ممکن است پیشنهاد دهند که بیمار فقط تحت نظر باشد. این روش به نام “انتظار و پیگیری” شناخته می‌شود.

• چگونه انجام می‌شود؟ بیمار در فواصل زمانی منظم (معمولاً ۱ تا ۳ ماه) سونوگرافی انجام می‌دهد تا مطمئن شود که کیست در حال کوچک شدن یا ناپدید شدن است.
• مناسب برای: کیست‌های عملکردی کوچک، بیماران بدون علائم و زنانی که در سن باروری قرار دارند.

۲. درمان دارویی

داروها می‌توانند برای تنظیم چرخه قاعدگی و کاهش احتمال تشکیل کیست‌های جدید تجویز شوند. داروها نمی‌توانند کیست‌های موجود را از بین ببرند، اما ممکن است از ایجاد کیست‌های جدید جلوگیری کنند.

الف) قرص‌های ضدبارداری هورمونی

• نحوه عمل: قرص‌های ضدبارداری ترکیبی از استروژن و پروژسترون هستند که از تخمک‌گذاری جلوگیری می‌کنند. این داروها به طور مؤثری احتمال تشکیل کیست‌های تخمدانی را کاهش می‌دهند.
• مناسب برای: زنانی که سابقه کیست‌های عملکردی دارند یا نیاز به پیشگیری دارند.

ب) داروهای هورمونی تنظیم‌کننده تخمک‌گذاری

در زنانی که دچار سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) هستند و به دلیل عدم تعادل هورمونی نمی‌توانند تخمک‌گذاری کنند، داروهای تحریک تخمک‌گذاری مانند کلومیفن سیترات ممکن است تجویز شود.

• نحوه عمل: این داروها به تحریک تخمک‌گذاری و در نتیجه بهبود باروری کمک می‌کنند.
• مناسب برای: زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک.

۳. جراحی

در مواردی که کیست بزرگ است، علائم شدید ایجاد می‌کند، یا احتمال بدخیمی (سرطانی بودن) وجود دارد، جراحی ممکن است لازم باشد. دو نوع اصلی جراحی برای کیست‌های تخمدان وجود دارد:

الف) لاپاراسکوپی

لاپاراسکوپی یک روش جراحی کم‌تهاجمی است که برای برداشتن کیست‌های کوچک و خوش‌خیم مناسب است.

• نحوه عمل: پزشک از طریق چند برش کوچک در شکم و با استفاده از یک دوربین کوچک (لاپاراسکوپ) کیست را خارج می‌کند.
• مزایا: زمان بهبودی کوتاه‌تر، درد کمتر، جای زخم کوچک‌تر.
• مناسب برای: کیست‌های خوش‌خیم کوچک.

ب) لاپاراتومی

لاپاراتومی یک روش جراحی باز است که معمولاً برای کیست‌های بزرگ یا کیست‌هایی که ممکن است سرطانی باشند استفاده می‌شود.

• نحوه عمل: جراح برشی بزرگ در شکم ایجاد می‌کند تا دسترسی کاملی به تخمدان و کیست داشته باشد. در این روش می‌توان تخمدان یا حتی رحم را در صورت نیاز برداشت.
• مزایا: دسترسی بهتر به کیست و ارزیابی کامل‌تر.
• مناسب برای: کیست‌های بزرگ یا مشکوک به سرطان.

۴. آسیب‌برداری (Aspiration)

این روش به ندرت مورد استفاده قرار می‌گیرد و معمولاً برای کیست‌های تخمدانی خوش‌خیم استفاده می‌شود. در این روش، مایع داخل کیست با استفاده از یک سوزن از طریق پوست و تحت هدایت سونوگرافی تخلیه می‌شود.

• مزایا: روش کم‌تهاجمی.
• معایب: احتمال بازگشت کیست وجود دارد.
• مناسب برای: کیست‌های ساده و کوچک.

۵. درمان کیست‌های ناشی از آندومتریوز

کیست‌های ناشی از آندومتریوز، به نام آندومتریوما، ممکن است نیاز به درمان‌های خاص داشته باشند.

• دارودرمانی: داروهای هورمونی مانند دانازول یا آگونیست‌های GnRH ممکن است برای کاهش اندازه کیست‌ها و کنترل علائم آندومتریوز تجویز شوند.
• جراحی: در مواردی که کیست‌های آندومتریوز بزرگ یا باعث درد شدید می‌شوند، ممکن است جراحی برای برداشتن کیست و بافت‌های آندومتریوز ضروری باشد.

۶. درمان کیست‌های مرتبط با سرطان تخمدان

در زنانی که مشکوک به سرطان تخمدان هستند، معمولاً جراحی برای برداشتن کیست و ارزیابی وضعیت انجام می‌شود. در صورت تشخیص سرطان، درمان‌های تکمیلی مانند شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی ممکن است لازم باشد.

۷. تغییرات سبک زندگی

هرچند درمان دارویی و جراحی مهم هستند، تغییرات در سبک زندگی نیز می‌تواند به کنترل و پیشگیری از تشکیل کیست‌های تخمدانی کمک کند:

• کاهش وزن: کاهش وزن به ویژه در زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک می‌تواند به تنظیم هورمون‌ها و کاهش خطر تشکیل کیست کمک کند.
• رژیم غذایی سالم: مصرف غذاهای غنی از فیبر، سبزیجات، میوه‌ها و کاهش مصرف قند و چربی‌های اشباع می‌تواند به بهبود تعادل هورمونی کمک کند.
• ورزش منظم: ورزش منظم به کاهش وزن و بهبود سطح انسولین کمک می‌کند که می‌تواند خطر تشکیل کیست‌ها را کاهش دهد.